Farklı Dillerdeki Zaman Tümceleri ve “-DIğINdA ve -DIğI zaman” Tümcelerinin Eylemcil veya Adcıl Uyuma Girmesinin Nedenleri Üzerine
Küçük Resim Yok
Tarih
2022
Yazarlar
Dergi Başlığı
Dergi ISSN
Cilt Başlığı
Yayıncı
Erişim Hakkı
info:eu-repo/semantics/openAccess
Özet
Türkiye Türkçesinde, -DIğI zaman/zamanlar(da)/gün/günler(de)/an/anlar(da)/sabah/ sabahlar(da)/akşam/akşamlar(da)/gece/geceler(de) öbeğiyle kurulan ana ve yan tümce öznelerinin farklı olduğu “(Sen) ben/ben+im Ankara’ya gel-diğim zaman/gün/an/sabah/akşam/gece amcana gitmişti-n.” ve “Patronum ben/ben+im işe geç kal-dığım zamanlar(da)/günler(de)/anlar(da) gergin olur.” örneklerinde yan tümcelerin hem iyelik hem de eylemcil zamirle uyuma girdiği görülmektedir. Ana ve yan tümce öznelerinin aynı olduğu durumlarda ise yan tümce yalnızca eylemcil zamirle uyuma girmektedir: “Ben/*Ben+im Ankara’ya gel-diğim zaman/gün/an/sabah/akşam/gece amcama gitmişti-m.”, “Ben/*Ben+im yorgun ol-duğum akşamlar(da) genellikle film izlerim.”. Çokluk biçimbiriminin kaldırıldığı durumlarda ise tümcelerin yanlış olduğu gözlemlenmektedir: “*Kardeşim ben/ben+im ağrıdan uyuyama-dığım gecede bana masaj yapar.”, “*Ben/*Ben+im ağrıdan uyuyama-dığım gecede egzersiz yaparım.”. -DIğINdA ulacıyla kurulan yan tümcelerde ise ana ve yan tümcenin özneleri farklı da olsa aynı da olsa yan tümce yalnızca eylemcil zamirle uyum özelliği sergilemektedir: “(Sen) ben/*ben+im Ankara’ya gel-diğimde amcana gitmişti-n”, “Ben/*Ben+im Ankara’ya gel-diğimde amcama gitmişti-m.”. Çalışmanın araştırma sorularını, yukarıda verdiğimiz örnekler oluşturmaktadır. Tümceler, Yükseltme ve Denetleme Kuramı’na (Theory of Rising and Control) göre incelenmiş ve birtakım testler geliştirilmiştir. Buna göre, -DIğI zaman/zamanlar(da)/gün/günler(de)/an/anlar(da)/sabah/sabahlar(da)/akşam/akşamlar(da)/gece/geceler(de) öbeğiyle kurulan tümcelerin, Korecede tümleyici oluşturan k?s sözcüğünden hareketle, “Ben [oku-duğum şey+i] biliyorum.” örneğine benzer tümcelerle ortak özellikler barındırdığı saptanmıştır. Bu saptamalar dahilinde, ana ve yan tümce öznelerinin aynı olduğu durumlarda, özne denetleme gerçekleştiği için tümcelerin yalnızca eylemcil zamirle kurulabildiği, farklı olduğu durumlarda ise nesne yükseltme gerçekleştiği için tümcelerin hem eylemcil hem de iyelik zamiriyle kurulabildiği bulgusuna varılmıştır. -DIğINdA ulacıyla oluşan tümcelerde ise yalnızca özne denetleme var olduğundan, tümcelerin yalnızca eylemcil zamirle uyuma girebildiği gözlemlenmiştir. Bunların yanı sıra çalışmada, farklı dillerdeki zaman tümcesi yapıları örneklendirilmiş ve Türkiye Türkçesindeki zaman tümcelerinin çoğunlukla sırasız (deranked), bazen de dengeli (balanced) tümcelerle kurulduğu tespit edilmiştir. Türkiye Türkçesinin bu bakımdan, Guatemala’da konuşulan Maya dil ailesine ait Tzutuhilce ve Brezilya’da konuşulan Canela-Krahô ile benzer yönlere sahip olduğu düşünülmektedir.
Açıklama
Anahtar Kelimeler
Dil ve Dil Bilim, -DIğINdA, yükseltme ve denetleme, zaman zarfı, -DIğI zaman, eylemcil zamir, dengeli ve sırasız, zarf-fiil/ulaç, iyelik zamiri
Kaynak
Dil Araştırmaları
WoS Q Değeri
Scopus Q Değeri
Cilt
16
Sayı
30
